Кому му припаѓа Антарктикот?

Антарктикот е петти најголем континент на планетата Земја. Опфаќа територија од 14,200,000 km², и е единствен меѓу континентите кој нема автохтоно, домородно население. Откриен е последен, во текот на 19 век – прво бил забележан од британската експедиција на морепловецот Едвард Брансфилд (1820), но и од руската експедиција на морепловецот Готлиб вон Белингсхаусен (1820). Први кои тврдат дека имале директен контакт со антарктичката маса се Французите, односно eкспедицијата предводена од капетанот Жил Димон д’Урвил (1840), но и Американците преку капетанот Чарлс Викерс и неговата експедиција (1840). Во 1895 година е првото потврдено укотвување на антарктичкото копно од страна на норвешко-шведска експедиција. Многу потемелни и посериозни истражувања се направени во првата половина на 20 век, во период до кога се оформуваат и територијалните претензии и права врз поларната пустина.

Така, Антарктикот влегол во сфера на интереси на вкупно седум држави: Од 1840 година, поточно од првиот директен контакт, Франција тврди дека полага право на брегот Адели, со вкупна територија од 432,000 км². Од 1908 година, Велика Британија поставува право на дел од континентот, со вкупна зафатнина од 1,709,400 км², именуван како Британска Антарктичка Територија. Во 1923 година, Нов Зеланд почнал да тврди дека секторот „Рос“ (450,000 км² ) е нивна територија. Норвешка го смета Островот Петер I (154 km²) и регионот „Кралица Мод“ (2,7 милиони км²) како свој посед.

Австралија тврди дека имаат право да располагаат со најголем дел од Антарктикот, дури 5,896,500 км², именувајќи ја територијата како „Австралиска Антарктичка Територија“ (1933). Од 1940 година, и Чиле се вклучува во „битката за Антарктикот“, и смета на 1,250,257 км² од континентот, како „Чилеанска Антарктичка Територија“. Аргентина, од 1943 година, го формира планот за свој директен интерес на Антарктикот на вкупна територија од 1,461,597 км², именувана како „Аргентински Антарктик“. Само еден дел од Антарктикот, територијата „Мери Брд“ со зафатнина од 1,610,000 км² останала најголемата територија на светот на која никој не располага ниту тврди дека има права.

Така, Антарктикот станува зона на интерес на интернационално ниво, со потенцијал за посериозни дипломатски и политички проблеми и спорови, посебно поради преклопувачките територијални интереси. Заради тоа, во декември 1959 година е потпишан Антарктичкиот договор, од 12 земји чии научници и научни експедиции биле активни во и околу Антарктикот за време на Меѓународната геофизичка година (IGY). Потписници се: Аргентина, Австралија, Белгија, Чиле, Франција, Јапонија, Нов Зеланд, Норвешка, ЈАР, Советскиот Сојуз, Велика Британија, како и Соединетите Американски Држави.

Договорот стапува на сила во 1961 година, а со него, Антарктикот се воспоставува како научен резерват, каде што е забранета било каква политичка и воена активност, и се спречува да се поставуват нови барања за територијално право и суверенитет, додека барањата пред договорот на седумте држави ги зачувува. Заклучно со јануари 2024 година, Антарктичкиот Договорен Систем брои вкупно 56 членки. Од нашето соседство, членуваат Бугарија и Грција, додека од регионот, Словенија, Турција, Унгарија, Романија и др.

Според тоа, Антарктикот не може најпрецизно да се означи како terra nullius, туку повеќе како зона на интернационална кооперација, односно, Антарктикот е заедничка територија.

Литература

Pyne, Stephen J. (2017). The Ice: A Journey to Antarctica. University of Washington Press

Secretariat of the Antarctic Treaty, The Antarctic Treaty, https://www.ats.aq/e/antarctictreaty.html

U.S. Department of State, Antarctic Region, Office of Ocean and Polar affairs, https://www.state.gov

National Geographic, https://education.nationalgeographic.org/resource/antarctica/

British Antarctic Survey, https://www.bas.ac.uk/about/antarctica/the-antarctic-treaty/

The Antarctic Treaty, https://documents.ats.aq/keydocs/vol_1/vol1_2_AT_Antarctic_Treaty_e.pdf

Marsh, Alex (2022): Antarctica: Home to Ice, Penguins, and Boundary Disputes, Soverein Limits,

Watt, Lize-Marié van der. “Antarctica”. Encyclopedia Britannica, 23.1. 2024, https://www.britannica.com/place/Antarctica.

Автор: доц. д-р Горан Китевски